Habarini wana jukwaa,
leo nimejiskia kuandika kuhusu soko la hisa kwa hapa Tanzania. Nimeona baadhi
ya watu walikua wakiuliza sasa si vibaya hata wakapata kufahamu ni kitu gani
hichi. Huu utakuwa ni mwendelezo wa zile mada zangu za uwekezaji kwenye dhamana
za serikali (treasury bond + bills) na biashara ya fedha za kigeni. kwa hiyo
unaweza kuijumlisha na hii.
Hisa ni nini ?
Kwa lugha rahisi
kabisa hisa inawakilisha sehemu ya umiliki katika biashara. Kwa hiyo
unapomsikia mtu akisema anamiliki hisa kwenye kampuni fulani, basi ujue ni
mmoja wa wamiliki wa kampuni hiyo kwa asilimia za hisa anazomiliki. Mfano kama
kampuni ama biashara ina jumla ya hisa 100 na wewe ukanunua hisa 20 basi wewe
ni mmiliki kwa asilimia 20.
Unaponunua hisa pia
kuna mtu ambaye anakuwa anaziuza kwa wakati huo huo ndipo wewe ukapata nafasi
ya kuzinunua kutoka kwake. Hivo unatakiwa utambue kwamba hisa ni kama bidhaa
nyingine zinazouzwa sokoni kama nyanya au vitunguu. Vivo hivyo kama mfano wa nyanya
na vitunguu zokoni, kwenye hisa pia kuna wanunuzi na wauzaji ambao
wanakutanishwa katika soko ambalo tunaliita soko la hisa.
Soko hili la hisa
kama masoko mengine tu ya bidhaa mfano unapokwenda soko la karume utakutana na
madalali ambao wao kazi yao inakuwa ni kukushawishi wewe ununue katika duka
fulani bila ya wewe moja kwa moja kukutana na mmiliki haswa wa biashara, na
biashara ikishafanyika wao kuna kiasi wanakichukua kama ada ya kufanya udalali
wa kuuza na pesa nyingine ndiyo inakwenda kwa mmiliki wa biashara. Vivo hivyo
katika masoko ya hisa utakutana na madalali kama hawa ambao tunawaita ‘brokers’.
Pindi unapotaka kununua au kuuza hisa lazima upitie kwao kwanza kwa sababu
katika hisa, wao ndio haswa wana uhalali wa kisheria kushiriki moja kwa moja
katika soko la hisa.
Soko la hisa kwa
Tanzania
Tanzania pia kama
nchi nyingi za ulimwengu wa kileo nasi tuna soko letu la hisa ambalo ni Dar es
salaam stock exchange DSE kwa wasio fahamu DSE ipo jengo la Golden Jubilee
Tower floor 10. Soko letu la hisa ambalo naweza kusema ni changa ukilinganisha
na masoko ya nchi nyingine lina takribani makampuni 21.
Kama nilivooleza
awali kwa Tanzania ukitaka kununua au kuuza hisa zilizo orodheshwa na DSE
utatakiwa kwanza upitie kwa brokers ambao huwa wanakuwa na taarifa kamili za
bei zilizopo sokoni kwa wakati huo na mabroker wengi wanatoa huduma ya ushauru
kuhusu kufanya maamuzi ya kununua au kuuza maana ni watu wenye uelewa mkubwa
kuhusu masuala ya hisa. Kwa Tanzania tuna mabroker kama Orbit Securities Co.
Ltd, Rasilimali Limited, Solomoni Securities Ltd, Core securities Ltd, Tanzania
securities Ltd, Vertex International Securities japo pia kuna bank zina act kwa
niaba ya mabroker fulani mfano CRDB Bank kwa hiyo ina maana hapo banki pia
unaweza kuweka order ya kununua au kuuza hisa.
Kingine muhimu kabla
ya kuuza au kununua hisa lazima uwe na account ya banki ambayo malipo mengi
yatapitia huko pale unapouza au pindi ukipata gawio lako la hisa kutokana na
faida ya kampuni.
Umuhimu
wa kuwekeza kwenye hisa
Mwekezaji katika hisa
anaweza kufaidika kwenye mambo yafuatayo yanayotokana na umiliki wake wa hisa.
i) Gawio la hisa
(dividend) kwa sababu tumeshaeleza hapo juu kwamba ukimiliki hisa unahesabika
wewe ni mmoja wa wamiliki wa kampuni hivo basi pale kampuni inapopata faida
kuna gawio ambalo utapata kulingana na idadi ya hisa unazomiliki. Mfano kwa
mwaka kama huu banki ya CRDB ilitangaza gawio la sh. 15 kwa kila hisa moja.
Lakini hapa kwenye gawio sio lazima kupata kila mwaka kutegemeana na sera za
kampuni. Kama kampuni haipati faida ama ipo kwenye kujitanua ina maana faida
itayopatikana itawekwa kwenye kupanua kampuni.
ii) Kupanda kwa bei
ya hisa kunatoa fursa ya kuongeza utajiri wako kama ukiamua kuuza. Hapa
naongelea personal portfolio ya mtu binafsi kukua kama itatokea bei ya hisa
itapanda. Mfano mzuri kwa wale walionunua hisa za NMB mwaka 2009 kwa shilingi
600 na leo hii hisa ya NMB ni 2900 kwa hiyo unaona kuna ongezeko kama la 2300
kwa kila hisa uliyonunua 2009. Ikiwa na maana kama ungeweka 12,000,000
ungenunua hisa 20,000 ambazo kwa leo hii kama ungeziuza ungekuwa na kitu kama
58,000,000. Sasa can you imagine after seven years ile milioni 12 inakupa pesa
ya kununua apartment ya NHC sio faida hiyo?
iii) Zaweza kutumika
kama dhamana ya kuombea mkopo katika taasisi zinazotoa mikopo. Hapa tunaongelea
kitu kinachoitwa stock-secured loans. Kwa taasisi za fadha wanaweza kutupa
muongozo namna ya kutumia hisa zako ili ziwe dhamana ya mkopo. Lakini kitu
kikubwa kabisa ni kwamba sio kila hisa yaweza kutumika kama dhamana. Kinachoangaliwa
hapa ni liquidity ya hisa nikiwa na maana zile hisa ambazo zinauwezekano wa
kuuzika kwa haraka na zenye bei iliyo stable ndizo hasa taasisi za fedha
wanazipa kipaumbele kwa sababu zinakuwa na hatari kidogo. Kwa Tanzania hapa
naweza kusema hisa kama za TBL, TWIGA CEMENT, CRDB, TCC, NMB na SWISSPORT
naweza kusema zipo more liquid na unaweza kutumia kama dhamana bila usumbufu
wowote.
iv) Zinahamishika,
ikimaanisha zinaweza kuwa kama urithi kwa watoto wako. Kwa nchi za magharibi
ambazo masoko yake ya hisa yamekuwapo kwa zaidi ya karne moja. Kuna hisa ambazo
mpaka sasa zinamilikiwa na watu lakini zilinunuliwa miaka mingi iliyopita na
mababu zao. Utaongelea makampuni kama J.P Morgan, General Electric, Ford, GM nk
ambazo umiliki wa hisa umetembea vizazi na vizazi.
Who
is who in stock investing?
Nimeandika kwa
kiingereza kuweka msisitizo. Nikiwa na maana kwamba nataka kuonesha nguvu ya
kuwekeza katika soko la hisa inaweza kukufanya uwe mtu wa namna gani katika
ulimwengu wa sasa.
Uwekezaji katika hisa
umetengeneza matajiri wakubwa katika ulimwengu wa sasa. Watu kama kina Warren
Buffet, Carl Icanh, George Soros na wengineo wengi. Hao niliowataja
hawakugundua chochote kwenye maisha yao kama mabilionea akina Bill Gates, Larry
Elison, Steve Jobs, Henry Ford na wengineo wengi. Ila utajiri wao haswa
ulitokana na kuwekeza kwenye hisa.
Mtu kama Warren
Buffet na Carl Icanh leo hii wanamiliki makampuni mengi ambayo hawakuyaanzisha
wenyewe bali wameyamiliki kwa kununua hisa mpaka wakawa major shareholders.
Hata kwa nchi kama
Tanzania huwezi kuamini kuna watu wametengeneza utajiri wa ajabu kwa hisa hizi
hizi unazoziona pale DSE. Binafsi nilibahatika kukutana na mtu akaniambia yeye
alinza kuwekeza kwenye hisa mwaka 1999 na mpaka wakati ananisimulia ananiambia alikua
na portfolio ya karibu milioni 500. Sasa hapo unaweza kufikiri mwenyewe how
fast kuwekeza kwenye hisa kunaweza kukufanya kwa kiasi fulani na wewe
ukaonekana na wewe ni mtu fulani.
Lakini don’t be carried away easily kama kawaida kutengeneza
utajiri
kunahitaji akili. Sio tu kwa sababu unapesa basi unaenda na wewe kununua hisa.
Kuna vitu vingi sana vya kuangalia kabla ya kwenda kununua hisa. Huu ni
uwekezaji kama uwekezaji mngine ambao unakuwa na hatari (risks). Saa nyingine
unaweza kwenda kununua hisa lakini kumbe kampuni inaenda kufa siku za mbeleni.
Au pia kampuni haioneshi mwelekeo wowote wa kufanya vizuri siku za mbeleni. Kwa
hiyo inamaana hapo kwa lugha ya kihuni utakua umeingia choo cha kike
hahahahahahah. Maana kama kampuni hai perform, haitengenezi faida ina maana 1)
bei ya hisa itashuka halafu 2) hisa zitakua haziuziki tena kwa hiyo hamna namna
yoyote ya kurudisha pesa ulizowekeza. Mfano tu hapa Tanzania kuna kampuni kama
Precision Air ambalo halijawahi kutoa dividend kwa shareholders na hisa zake
pale DSE haziuziki maana hazihitajiki kwa sababu kampuni hai perform.
Ushauri kutoka kwa
Buffet.
Ili uweze kufanikiwa
katika uwekezaji wako wa hisa na huko mbeleni uweze kuchekelea utajiri
ulioukusanya kama yule rafiki yangu wa milioni 500, ni budi kujua unawekeza
kwenye hisa za makampuni yapi.
Kujua mbinu murua za
kuwekeza kwenye hisa ntaleta mezani na kujadili kiufupi njia ambazo
aliziainisha bilionea Warren Buffet ambaye kama nilivooleza hapo juu ni moja ya
mwekezaji wa hisa kuwahi kutokea mpaka sasa kwenye dunia hii.
Ntajaribu kuweka
baadhi tu ya njia au mambo makubwa ya kuangalia kabla ya kufikia maamuzi ya
kuwekeza kwenye hisa. Katika njia hizo Buffet aliziorodhesha katika makundi
manne ambayo ni 1) viashiria vya biashara yenyewe (business tenets) 2)
menejimenti ya kampuni husika (management tenets) 3) viashiria vya kifedha
(financial tenets) 4) viashiria vya soko kwa kampuni husika (market tenets).
Buffet anashauri
kwamba ukishajiridhisha na utafiti wako kwenye kampuni fulani dhidi ya viashiria
kwenye makundi hayo manne basi ndio wasaa mzuri wa kufanya uwekezaji kwenye
hisa zake na baadae uje na wewe uchekelee.
Katika viashirio hivo
kuna maswali mwekezaji unatakiwa ujiulize kama
- Je biashara au
kampuni nnayotaka kuwekeza inaeleweka ?
- Je biashara au
kampuni ina historia gani ya uendeshaji wake (operating history)?
- Je biashara au
kampuni ina future yoyote nzuri kwa kipindi cha mda mrefu ujao (favourable long
term prospects)?
- Je menejimenti ya
kampuni au biashara ina ufanisi wa kufanya maamuzi?
- Je menejimenti ya
kampuni ina uhusiano mzuri na kuaminika na shareholders?
- Je kampuni inapata
faida?
- Je gawio la hisa la
kampuni linaleta maana?
- Je thamani halisi
ya biashara ni ipi ?
Ikiwa utajiridhisha
na maswali hayo hapo juu kwa kiwango cha at least cha asilimia 70 za kuridhika
basi nenda kanunue hisa. La umeridhika kwa asilimia 30 halafu wewe unaenda
kununua, hapo hutakua tofauti na mtu anayecheza kamari kudhani kwamba mambo
mbeleni yatakuwa mazuri akati viashiria havioneshi hivo.
Nimeliona sana hili
tatizo kwa Tanzania hapa, mtu akishasikia IPO basi yeye ana rush tu kwenda
kununua bila hata kupima angalau viashiria vichache hapo juu. Kwa nchi za
wenzetu biashara hii inachukuliwa kwa umakini mkubwa sana na hata wengine kabla
ya kununua wana seek advice kwa wataalamu wa masoko ya hisa.
Na ndio maana leo hii
tunawashuhudia watu kama kina Warren Buffet, kama ingekuwa hawana umakini
wowote wa kuwazua kabla ya kufanya maamuzi ya kuwekeza wasingekuwa hapo walipo.
Kwa hiyo ndio hivyo,
sio wote wana akili kama za Buffet ila pia haikuzuii kutumia akili yako kufanya
uchanganuzi wa kuwekeza kwenye hisa na baadae ije kukulipa. Maana ieleweke
kwamba unachokiwekeza ni pesa zako kwa hiyo sio vema kufanya maamuzi ya
kupoteza pesa bila kuwa na uhakika angalau kwa asilimia fulani.
Mwisho kabisa kwa
sababu hii ni elimu pana na hapa nimetoa tu kamwanga ningependa kusikia kutoka
kwenu pia wana jukwaa maana naamini kuna watu wanajua mambo mengi mnoo kwenye
hii field. Cc Bavaria
Asanteni sana,
nawatakia uwekezaji mwema.
Nyongeza kutoka kwa
Mwl.Faraja Gasto
Kabla ya kuwekeza ni
muhimu kupata ushauri kutoka kwa Mungu maana ndiye anayefahamu yaliyopita,
yaliyopo na yajayo.
0 Maoni